جه‌نابی سه‌رۆك
ئێران پاكتی نێۆنه‌ته‌وه‌یی په‌یوه‌ندیدار به ماف سیڤیل و سیاسی، و پاكتی نێۆنه‌ته‌وه‌یی په‌یوه‌ندیدار به مافی ئابووری، كۆمه‌ڵایه‌تی و كۆلتوری په‌سه‌ند و واژۆ كردوه و له باری یاساییه‌وه ده‌بێ ڕێز له به‌نده‌كانی بگرێت.
ئێران پڕ جیاوازیترین وڵاتی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوینه كه حه‌شیمه‌تێكی لاوی هه‌یه. وڵاتێكی فره‌نه‌ته‌وه، فره زمان و فره كۆلتوره كه شه‌ش نه‌ته‌وه‌ی گه‌وره‌ی وه‌كو عه‌ره‌ب، به‌لووچ، كورد، تورك و توركمه‌ن، و كه‌مایه‌تی سوننی، كریستیان، جووله‌كه، به‌هایی، زه‌رته‌شتی، ماندایی و گرووپی ئێتنیكی / زمانه‌وانی و عه‌شیره‌تی دیكه له خۆ ده‌گرێ. هیچ گروپێكی ئێتنیكی له باری ژماره‌وه زۆرینه پێك ناهێنێت. له هه‌مان كاتدا، ته‌نیا یه‌ك گروپی نه‌ته‌وه‌یی، واته فارسه‌كان، كۆمه‌ڵگای ئێران به‌ڕێوه ده‌به‌ن.
له كاتێكدا كه گرووپه ئێتنیك و ئایینییه غه‌یره فارسه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات، ٥٠ تا ٦٦%ی حه‌شیمه‌تی ئێران پێك دێنن، ئه‌و گرووپانه وه‌كو هاوڵاتی هاوپله چاویان لێ ناكرێ؛ زمان، جیاوازییه ئێتنیكیه‌كانیان و ئاییه‌كانیان به فه‌رمی نه‌ناسراوه.
به پێ ده‌ستور، زمانی فارسی ته‌نیا زمانی فه‌رمییه. مه‌زهه‌بی شێعه‌ی جافری مه‌زهه‌بی فه‌رمیه، و ئه‌وانی دیكه پشتگوێ خراون، خراونه‌ته ژێر زه‌خته‌وه، بێ بایه‌خ كراون و به گشتی وه‌لا نراون. ئه‌وانه نه فه‌رمی نه‌ناسراون و به شێوه‌ی مێژوویی له ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووریدا جێگایان پێ نه‌دراوه.
به گوته‌ی ئاغه‌ی حاج بابایی، وه‌زیری پێشووی په‌روه‌رده‌ی كۆماری ئیسلامی ئێران، ته‌نیا ٣٠%ی قۆتابیانی ساڵی یه‌كه‌می خوێندن له سه‌ره‌تای هاتنیانه‌وه بۆ خوێندنگه به زمانی فارسی قسه ده‌كه‌ن.
وا ئه‌بینرێت كه سیاسه‌تی كۆماری ئیسلامی ئێران له سه‌ر تواندنه‌وه‌ی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی عه‌ره‌بی ئه‌هوازی، به‌لووچ، كورد، تورك و توركمه‌ن و ئه‌وانی دیكه بنیات نراوه.
جه‌نابی سه‌رۆك،
ناتوانرێ یه‌كسانیه‌ك له نێوان هاوڵاتیاندا هه‌بێت به بێ یه‌كسانی له به كار هێنانی زمانه‌كان، ئایینه‌كان، و كۆلتوره‌كانی كه‌مایه‌تییه‌كان.
بۆیه، ئێمه داوا ده‌كه‌ین كه حكوومه‌تی ئێران به شێوه‌ی ده‌ستوری و به گشتی قه‌بووڵ بكات كه ئێران وڵاتێكی فره‌نه‌ته‌وه‌یه و ڕای بگه‌ینێت كه هه‌بوون و مافی نه‌ته‌وه‌یی و ئێتنیكی غه‌یره فارسه‌كان، پارێزراوه.
هه‌روه‌ها، حكوومه‌ت ڕێز له مافه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی هه‌موو پێكهاته نه‌ته‌وه‌یی- ئایینیه‌كان كه له به‌ڵگه‌نامه په‌یوه‌ندیداره‌كانی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كاندا ئاماژه‌یان پێ كراوه، بگرێت و بیانپارێزێت.
هه‌ر وه‌ها، ئێمه داوا له حكوومه‌تی ئێران ده‌كه‌ین كه ماده‌ه‌كانی ١٥ و ١٩ی ده‌ستووری ئێرانی كه مافی خوێندن به زمانی دایكی ده‌دات به كه‌مایه‌تییه غه‌یره فارسه‌كان، بخاته بواری جێبه‌جێ كردنه‌وه.
سوپاستان ده‌كه‌م